Wat maakt een mens vrij? Sinds de pandemie en diverse staatsverordeningen om deze te tomen, blijkt het vraagstuk relevanter dan ooit. Dat Annelien de Dijns Freedom. An Unruly History zó op de actualiteit zou inspelen, is voor de Vlaamse historica een toevalstreffer van formaat. Het kraaknieuwe Alfabet Uitgevers brengt een vertaling van diens groot opgezette ideeëngeschiedenis.
Tristan Vanheuckelom
De 25 eeuwen beslaande historiek van vrijheid samenvatten is bepaald geen sinecure – De Dijn deed er een dozijn jaren over. Ze kreeg de ingeving tijdens een verblijf aan de Universiteit van Berkeley: ‘Op een dag liep ik een groep conservatieve demonstranten tegen het lijf, met protestborden waarop Barack Obama stond afgebeeld met de karakteristieke snor van Adolf Hitler. Dat zette me aan het denken: in welk universum was het logisch om de eerste zwarte president van de Verenigde Staten te vergelijken met Hitler? Wat voor soort vrijheid ondermijnde Obama dan?’ Op zoek naar antwoord ging ze op ideeëntrip.
Spoedig stuitte De Dijn op een feit dat bevreemdend klinkt in moderne oren: het huidige concept van vrijheid is gestoeld op antidemocratisch sentiment. Die volgde op de in een geweldsorgie uitmondende Franse Revolutie, dat onder elites een ontstemde intellectuele reactie op gang bracht. Macht in handen van te veel mensen, zo besloten politiek denkers destijds, betekende vroeg of laat ruïnering voor de natie. Dit stond in schril contrast met de oude Griekse en Romeinse burgerstaten, die zich op de borst sloegen dat ze vrij waren dankzij zelfbestuur (i.e. politieke vrijheid). Nu wenste men vooral de invloedsfeer van de staat te beperken en zo de vrijheid van elke individuele burger – en dus die van de bredere samenleving – te garanderen (i.e. burgerlijke vrijheid). In de jaren vijftig van de vorige eeuw codificeerde men het idee, mede onder impuls van filosoof Isaiah Berlin met zijn concept van ‘negatieve vrijheid’. Verworvenheden als stemrecht en vertegenwoordiging stonden met andere woorden niet per se meer gelijk aan vrijheid. Dat inzicht levert paradoxen op. Zo waren vele absolute monarchieën vanuit die optiek veel vrijer dan pure democratieën. Het democratisch ideaal bleek echter te aantrekkelijk. Om die reden werd de liberale democratie in het leven geroepen: een compromis dat – idealiter – ieders rechten beschermt, en noch persoon, noch enig collectief absolute macht toekent.
Met souplesse hopt De Dijn van denker naar denker, en legt vaardig de patronen binnen het parcours van het vrijheidsidee bloot. Haar kennis van zaken lijdt geen twijfel – zo getuige ook het omvangrijk notenapparaat – en grotendeels weet ze de valkuilen van de voor leken schrijvende academicus te mijden. Vrijheid is een proefstuk om op te bogen.
Annelien de Dijn, Vrijheid. Een woelige geschiedenis, Alfabet Uitgevers, 464 pagina’s (€ 29,99)
