De Nederlandse schrijver, dichter en essayist Joost Zwagerman heeft op dinsdag 8 september een einde aan zijn leven gemaakt in zijn woonplaats Haarlem. Dat maakte zijn uitgeverij De Arbeiderspers dinsdagavond bekend. Zwagerman is 51 jaar geworden.
De schrijver leed al geruime tijd aan depressies, waarover hij openlijk praatte. In een interview met de Volkskrant in 2012 gaf hij aan dat hij in een zwart gat belandde nadat hij van zijn vrouw gescheiden was, en na het overlijden van zijn schoonzus, een jeugdvriendin en de vrouw van zijn beste vriend binnen een tijdsbestek van drie jaar. ‘De doden stonden als het ware om mij heen. Het was eigenlijk logisch dat ik niet ongehavend uit die situatie kwam. Ik merkte aan mezelf natuurlijk ook dat ik depressief was. Daar hoefde ik geen dokter voor te raadplegen.’
Veelzijdig
Zwagermans werk wordt gekenmerkt door een buitengewone veelzijdigheid. Hij debuteerde in 1986 op 22-jarige leeftijd met de roman De houdgreep. Zijn grote doorbraak vond drie jaar later plaats met Gimmick!, over het Amsterdamse uitgaansleven en de kunstenaarswereld. Zijn twee volgende romans, Vals licht (1991) en De buitenvrouw (1994), werden beide genomineerd voor de AKO Literatuurprijs. In 2008 ontving hij de Gouden Ganzenveer voor zijn gehele oeuvre. Twee jaar later schreef hij het Boekenweekgeschenk Duel, met een recordoplage van 958.000 exemplaren. Zwagerman schonk eerder dit jaar zijn literaire archief aan het Letterkundig Museum in Den Haag, als jongste schrijver ooit.
Daarnaast was Zwagerman ook actief als essayist en columnist voor kranten als de Volkskrant en NRC Handelsblad. In 2003 en 2004 presenteerde hij het programma Zomergasten, waarbij hij onder anderen Ayaan Hirsi Ali ontving. Vanaf 2011 was hij regelmatig te zien in De Wereld Draait Door, waar hij enthousiasmerende colleges gaf over kunst. Zijn politieke betrokkenheid kwam naar voren in zijn pamfletten De schaamte voor links (2007) en Hitler in de polder & Vrij van god (2009).
Heden gij, morgen ik
In de afgelopen vijftien jaar had Zwagerman zich uitgebreid verdiept in het onderwerp zelfmoord. Hij had er van dichtbij mee te maken gekregen toen zijn vader in 1999 een mislukte zelfmoordpoging deed. Ook goede vriend en dichter Rogi Wieg had geprobeerd uit het leven te stappen. Naar diens ziekbed verwees Zwagerman in 2002 in een artikel over zelfmoord in NRC Handelsblad: ‘Ik zat er ten dele uit eigenbelang, en niet alleen omdat ik mijn vriend niet wilde verliezen. Minstens zo belangrijk was deze overweging: als ík me er niet toe zet hem af te houden van een zelfmoord, van wie kan en mag ik dan nog verwachten zich over míj te ontfermen, zodra ik om een of andere reden in dezelfde positie kom te verkeren als waar hij nu in terecht was gekomen? Heden gij, morgen ik.’
Zwagerman verzamelde uit allerlei hoeken informatie over zelfdoding en verwerkte het thema in zijn roman Zes sterren (2002), die gaat over de zelfverkozen dood van hoofdredacteur Siem Merkelbach. Daarnaast schreef hij in 2005 het boek Door eigen hand, dat essays en interviews bevat over zelfmoord en de invloed daarvan op de nabestaanden. In een interview aan dagblad Trouw naar aanleiding van het boek verwees hij naar de ‘egoïstische component’ van het plegen van zelfmoord, vanwege de gevolgen ervan voor de nabestaanden: ‘Nabestaanden ervaren een soort stempeling voor de rest van hun leven. Ze zijn geestelijk gebrandmerkt.’ Daarnaast kwam in het interview naar voren hoe groot Zwagermans feitenkennis over het onderwerp was: hij vertelde dat dichters 35 keer zo vaak de hand aan zichzelf slaan als ‘gewone’ mensen, maar ook dat kinderen van zelfmoordenaars een 17 keer grotere kans hebben om door zelfdoding om het leven te komen dan anderen.
Al deze kennis bleek echter totaal nutteloos te zijn toen de auteur in 2011 zelf in een depressie belandde. In een uitzending van De Wereld Draait Door in december 2012 zei hij: ‘Dit soort kennis bracht mij geen macht. Nu ik er zelf aan ten prooi was, had ik er helemaal niets aan. Alleen maar studeerkamerwijsheden.’ In het interview in de Volkskrant uit 2012 gaf hij aan dat hij zijn depressie had overwonnen, mede door te schrijven over dingen die hem gelukkig maakten, zoals kunst. Ook noemde hij 2012 ‘het jaar waarin ik opnieuw heb leren lopen’.
Onverwachts
Hoewel Zwagerman in 2012 aangaf zijn depressie te hebben overwonnen, werd dinsdagavond 8 september 2015 bekend dat hij zelfmoord heeft gepleegd. De auteur zou om 22.30 uur langskomen in het Radio 4-programma Opium op 4 om te praten over zijn nieuwe boek De stilte van het licht, dat precies die dag was verschenen. Zwagerman kwam echter niet opdagen, waarna Opium even na elf uur een twitterbericht verstuurde over zijn overlijden: ‘Vanavond zou Joost Zwagerman te gast zijn in ons programma. Ons bereikt het treurige bericht dat hij is overleden. In verband met het onverwachte overlijden van onze gast Joost Zwagerman een aangepaste uitzending.’
Het nieuws van zijn zelfverkozen dood komt voor velen als een onverwachte schok. In de uitzending van Pauw van dinsdagavond gaf cabaretière Claudia de Breij aan dat ze Zwagerman in de wandelgangen wel eens sprak, maar dat ze er geen idee van had dat hij zo depressief was. Ook voor DWDD-presentator Matthijs van Nieuwkerk, die voor zijn programma veelvuldig met hem samenwerkte, kwam het nieuws onverwacht: ‘Hij was wel eens wat depressiever, maar dat het van deze ernst was wist ik niet.’ Zwagerman zelf zei hierover in 2012 in de Volkskrant nog het volgende: ‘Na zo’n uitzending dacht ik ook weleens: hoe kan ik dit nog? Laat ik het zo zeggen: het menselijk reservoir is groter dan je zelf beseft. Niemand heeft er ooit iets van gemerkt.’
Peter Nijssen van Zwagermans vaste uitgeverij De Arbeiderspers gaf aan dat het nauwelijks een geheim was dat het de laatste tijd niet goed met de auteur ging. Hij was erg aangedaan door het overlijden van zijn vriend Rogi Wieg, die in juli van dit jaar besloot euthanasie te plegen omdat het leven voor hem ondraaglijk werd vanwege zijn depressies. Nijssen roemt Zwagerman om zijn productiviteit en veelzijdigheid: ‘Hij heeft bij ons meer dan dertig boeken uitgegeven. Hij was genereus. We herinneren ons zijn hartelijke lach. Zijn flamboyante geest. Het was gewoon een ontzettend leuke kerel.’
Bron: Trouw / RTL nieuws / NOS / NRC / de Volkskrant
