De economische ongelijkheid is nog nooit zo groot geweest. Wat zegt dat over onze samenleving? Om hierachter te komen, voerde documentairemaker Kelly Nyks vijf jaar lang gesprekken met taalfilosoof en maatschappijcriticus Noam Chomsky.
Door Ira Pronk
Het resultaat van deze gesprekken leidde tot de succesvolle documentaire Requiem for the American Dream (2015), die wereldwijd op Netflix te zien is. Deze maand verschijnt de Nederlandse editie van het gelijknamige boek, dat al in zestien talen is verschenen. Ik interview Nyks over de gesprekken met Chomsky, de film en het boek.
Requiem for the American Dream lijkt allerminst een film voor de hitlijsten. Het is een serieuze, soms bijna zwaarmoedige film, waarin 75 minuten lang één man aan het woord is: de filosoof en activist Noam Chomsky (1928), die door The New York Times de belangrijkste levende intellectueel wordt genoemd. In de documentaire legt hij uit welke principes er schuilgaan achter de groeiende financiële ongelijkheid, zoals de marginalisering van de bevolking, de beïnvloeding van de verkiezingen en hoe die leiden tot een steeds grotere concentratie van macht en welvaart bij een kleine, bevoorrechte groep. Wat overblijft is een samenleving waar de Amerikaanse droom niet langer bestaat en veel Amerikanen een precair bestaan wacht.
Als ik Kelly Nyks spreek, praten we Nederlands. Nyks, die al 19 jaar in de VS woont, heeft een Amerikaanse moeder en een Nederlandse vader. Hij heeft zich altijd verbonden gevoeld met beide culturen: ‘Het stelt mij in staat door Amerika te reizen, mij moeiteloos tussen de Amerikanen te bewegen en tegelijkertijd met mijn Europees wereldbeeld kritische vragen te kunnen stellen.’ De behoefte om altijd naar het ‘waarom’ te vragen, is de stuwende kracht achter alle films van Nyks.
Het idee voor Requiem for the American Dream ontstond bij de filmmaker na de financiële crisis van 2008. Ondanks films zoals Inside Job (2010), die de crisis proberen te reconstrueren, miste hij een documentaire over het grotere verhaal. ‘Ik vond dat er nog steeds geen film was gemaakt over de vraag hoe het kan dat we steeds opnieuw in een crisis belanden.’ Het werd al snel duidelijk dat Requiem for the American Dream een uniek project zou worden met vele uitdagingen. Door het centraal stellen van één persoon heeft Nyks meer cinematorgrafische en beeldende oplossingen gebruikt, zoals journaalfragmenten en animaties, om de aandacht van de kijker vast te houden.
Nyks vergelijkt het productieproces van de documentaire met een vijf jaar durend gesprek. Na elk interview met Chomsky in het Massachusetts Institute of Technology in Boston, keerde hij terug naar New York om zich een aantal maanden met Chomsky’s woorden bezig te houden. Deze sessies waren voor de filmmaker echte eyeopeners. Chomsky liet bijvoorbeeld zien dat Amerika’s vierde president en grondlegger van de Amerikaanse grondwet, James Madison, de democratie al zo wilde vormgeven dat de rijke minderheid tegen de wil van het volk werd beschermd.
Toen hij werd benaderd met de vraag of hij het materiaal van het interview tot een boek wilde verwerken, was Nyks verheugd dat hij nu ook het referentiemateriaal van Chomsky kon laten zien. Het boek biedt zowel ruimte voor het materiaal dat bij de film op de cutting room floor is blijven liggen, alsook een onderbouwing voor de documentaire. ‘Zeker in een post-truth-tijdperk, waar mensen als Trump voortdurend onzin kunnen verklaren, is het mooi als je kunt laten zien dat iets er écht staat.’ Het boek, dat in Nederland de titel Het einde van de Amerikaanse droom heeft, is ingedeeld in tien hoofdstukken, overeenkomstig met het aantal principes dat in de film wordt behandeld, die elk het bijbehorende referentiemateriaal bevatten. Ook de vormgeving blijft aan de documentaire verwant; de illustraties zijn gebaseerd op de animaties uit de film.
Reizend door Amerika werd Nyks bijna overal – van Michigan tot Louisiana – geconfronteerd met het algemene gevoel van wanhoop en hopeloosheid als gevolg van armoede. Belangrijke oorzaken zijn het gebrek aan werkzekerheid en het bijna onbetaalbare zorgstelsel en hoger onderwijs. ‘Voor het eerst sinds lange tijd daalt de levensverwachting voor mannen van boven de 55 jaar. Dit komt vooral door de opioïdencrisis [de enorme toename van verslaafde gebruikers van heroïne, maar ook van voorgeschreven pijnstillers – red.] en zelfmoord.’ Of, zoals Chomsky dit probleem verwoordt: ‘Poverty is not only a financial state, it’s a physical state.’ Tijdens zijn reizen in de VS merkte Nyks ook een grote discrepantie tussen de werkelijkheid en de denkbeelden van Amerikanen. Niet alleen beschouwen ze zichzelf vrijwel nooit als lower class, maar steevast als middle class. Ze zien Amerika ook nog steeds als het beste land ter wereld.
Hoewel in Amerika de contrasten het meest uitvergroot zijn, zien we ze ook in onze eigen samenleving terug. We spreken samen over de bekroonde serie Schuldig (2016), die de uitzichtloze situatie van het armste deel van de Nederlandse bevolking in beeld brengt, maar ook over de veramerikanisering van het zorgstelsel en het afschaffen van de basisbeurs voor studenten. De Amerikaanse droom gaat zowel over het ideaal als over de realisatie van sociale mobiliteit; over de hoop én de mogelijkheid om uit de armoede op te kunnen klimmen naar een beter bestaan. Dit is echter niet exclusief voorbehouden aan Amerika. Ook in Nederland is het van belang dat we de sociale mobiliteit niet de nek omdraaien. Requiem for the American dream herinnert ons aan dit ideaal.
Foto Noam Chomsky: Corbino
Boekgegevens
Noam Chomsky, Het einde van de Amerikaanse droom, Uitgeverij Ten Have, 208 pagina’s (€ 19,99)
De documentaire Requiem for the American dream is nog steeds te zien op Netflix (09 – 10 – 2017).
Dit interview verscheen eerder in de BKFilosofie, editie oktober 2017.
