Op een familiefeestje ontmoette ik een leugenaar. Het was de karikaturist die mijn oom had uitgenodigd om de drinkende en kletsende gasten te vereeuwigen. Toen de avond ten einde liep, waren zijn verhalen zo smeuïg (‘Ik heb geruzied met Desi Bouterse’) en zijn beschonken gebaren zo intens, dat ik gefascineerd bleef luisteren naar deze zelfingenomen man.
Anthony Burgess’ Machten der duisternis is een soortgelijke vertelling: fascinerend zelfingenomen, maar oneindig veel indringender, schandaliger en stijlvoller. Als dit een beschonken avondverhaal was, dan wilde je de nachtrust overslaan. De hoofdpersoon, Kenneth Toomey, kijkt als 81-jarige bon vivant terug op zijn leven als schrijver, beginnend bij zijn adolescentie tijdens WOI. Daarbij voert hij zichzelf in onwaarschijnlijke ontmoetingen op als edelfigurant, handenschuddend met de halve twintigste eeuw, van James Joyce tot Joseph Goebbels tot de paus. Deze passages blijven spannend door hun roddelachtige toon en de sluimerende twijfel over hun waarheidsgehalte; hoeveel heeft Toomey vervormd of overdreven?
Een andere manier waarop Toomey zijn leven aan de historie verbindt, is minder geslaagd: af en toe noemt hij droge data. Zo vermeldt hij dat zijn zus één dag na het tekenen van het Versailles-verdrag trouwde, een detail met weinig betekenis. Maar dit punt mag slechts een kanttekening heten.
Nog boven de geschiedenis staat in deze roman de ontwikkeling van Toomeys kunst en ziel centraal. Het woord ‘ziel’ is bewust gekozen, want een rode draad door Toomeys leven is zijn strijd tussen zijn katholieke afkomst en zijn homoseksualiteit; hij blijft op praktische en innerlijke manieren in aanraking komen met de moederkerk. Zijn complexe houding doet denken aan de mystieke, erotische, ironische geloofsbelijdenis van Gerard Reve (wist u dat ik die nog de hand heb geschud?). Eén hoofdstuk in Machten der Duisternis is bijvoorbeeld gewijd aan een homoseksuele herschrijving van het scheppingsverhaal. Zoals ik al zei, erg schandalig allemaal, maar ook tragisch én vermakelijk.
Toomeys stem houdt alles bij elkaar, met een vertelbravoure zoals ik die zelden heb gezien. Tijdssprongen en uitweidingen worden op verrassende wijze ingevoerd en de taal – die kan ik alleen maar citeren. ‘Ik wilde kameraadschap met een bijsmaak van amoureuze opwinding, wat betekende de elektrische spanning van de aanraking, van verstrengeling, van verbale liefkozingen, de geruststelling, ’s nachts, van een lichaam, mits jeugdig en aantrekkelijk, dat naast het mijne lag te ademen.’ Taalvirtuositeit, historie, esthetiek, grove seks en ironie. Dit is een groots boek.
Boekgegevens
Anthony Burgess, Machten der duisternis, vertaling: Paul Syrier, Uitgeverij van Oorschot, 751 pagina’s (€ 34,99)
Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie juli 2017.
