Nederland dankt zijn ontstaan aan een Tachtigjarige Oorlog. Althans, zo wordt de strijd tegen de Spaanse overheerser vanouds genoemd.
Door Paul H.A.M. Abels
Historici vermijden al sinds ongeveer 1970 die term. Zij spreken liever over de Nederlandse Opstand en laten die vaak eerder beginnen: niet met de Slag bij Heiligerlee in 1568, maar bijvoorbeeld al met de Beeldenstorm van 1566. En tachtig jaar klopt ook niet, omdat de vijandigheden maar liefst twaalf jaar werden onderbroken door een bestand. De naamgeving van de Nederlandse vrijheidsstrijd is slechts een voorbeeld van de kloof die geleidelijk is gegroeid tussen geschiedkundigen en de ‘gewone man’ ten aanzien van wat er zich destijds heeft afgespeeld. Maar ook over de aanleiding en de aard van de strijd bestaan verschillende beelden. Oude zwartwit-schema’s van vrijheidslievende Oranje-aanhangers versus moordende Spanjaarden en hun katholieke trawanten zijn inmiddels lang achterhaald en bijgesteld. De Opstand was geen simpele strijd tussen goeden en kwaden, maar een zeer ingewikkeld conflict dat vele facetten kende. Er bestaat daarom zeker behoefte aan een helder en leesbaar verhaal over de ontstaansgeschiedenis van Nederland.
De oorlog was geen strijd van Nederland tegen Spanje, maar bovenal een strijd tussen belangengroepen in de Lage Landen zelf.
De Leidse historicus Anton van der Lem heeft het aangedurfd uit zijn ivoren toren van de wetenschap af te dalen en een poging te doen de Opstand in hoofdlijnen te schetsen. Al in de titel blijkt dat hij beide werelden bij elkaar probeert te brengen. De vaktechnisch verantwoorde hoofdtitel ‘De Opstand in de Nederlanden 1568-1648’ heeft voor de leek als ondertitel ‘De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld’ meegekregen. In de hoofdtitel spreekt Van der Lem niet van een opstand van, maar in de Nederlanden. Daarmee geeft hij een visitekaartje af wat betreft de inhoud. Zo maakt hij duidelijk dat de oorlog geen strijd van Nederland tegen Spanje was, maar bovenal een strijd tussen belangengroepen in de Lage Landen zelf.
Van der Lem is aan het begin van het fraai met kleurenafbeeldingen en kaartjes geïllustreerde boek helder in zijn bedoeling: hij wil duidelijk maken waarover de strijd ging en waarom wij dit moeten weten. Volgens hem ging het om drie fundamentele rechten, die nog niets aan actualiteitswaarde hebben ingeboet: de vrijheid van godsdienst en geweten, het recht op zelfbeschikking en het recht op medezeggenschap. Laatstgenoemde term laat zien dat de historicus modern taalgebruik niet schuwt in zijn pogingen de gecompliceerde werkelijkheid te ontrafelen en te duiden. Jammer alleen dat de schrijver hier en daar toch nog te wijdlopig is en dat de uitgeverij verzuimd heeft te snijden in ultralange alinea’s. Ondanks dit bezwaar levert de aanpak van Van der Lem een leesbaar verhaal op, waarin de belangrijkste inzichten van het historisch onderzoek van de afgelopen decennia ook een plek hebben gekregen.
Boekgegevens
Anton van der Lem, De Opstand in de Nederlanden 1568-1648. De Tachtigjarige Oorlog in woord en beeld., Uitgeverij Vantilt, ISBN 978 94 600 4192 1 (€ 19,95)
Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie februari 2015
