Bas Heijnes’ Angst en schoonheid, Couperus, de mystiek der dingen is een bevlogen essay over het leven en werk van een auteur met een rijkgeschakeerd en uitgebreid oeuvre dat ooit in 50 delen verzameld werd. Met zijn essay laat Heijne zien dat de rauwe en schurende levensvragen die Couperus zich stelde, in onze tijd nog steeds actueel zijn.
‘Hoe kan een mens zichzelf overeind houden in een wereld waarin alles vergankelijk is, waarin de mens die zich ontworstelt aan de benepenheid van zijn eigen kleine wereld niet automatisch een rijker, zinniger leven wacht, maar misschien juist de wanhoop van de totale leegte?’
Inderdaad, door globalisering en de financiële crises leven wij net als Couperus in een tijd van flux. Maar benepenheid, anno 2013? Zelfs als we de nieuwe preutsheid buiten beschouwing laten, is daar toch ook iets voor te zeggen. Katie Roiphe, die net als Couperus vanuit een gegoed, hoogopgeleid gezichtspunt schrijft, laat in Lof van het rommelige leven zien hoe we steeds conservatiever zijn geworden: je bent geen drinker meer, maar een alcoholist; je gaat op tijd naar huis, want dan heb je nog iets aan je zondagochtend. ‘Natuurlijk zijn er nog altijd mensen die een kater hebben of een buitenechtelijke relatie aangaan, maar de gangbare wijsheid is dat die dingen ergens goed voor moeten zijn, een verstandig en haalbaar doel moeten dienen, moeten bijdragen aan de twijfelachtige en kwetsbare illusie van iets gezonds’.
[quote]Het is intrigerend om Couperus te zien bewegen, maar wat is het dat hem bewoog? [/quote]
Het toegankelijke essay over Couperus is geen verlossend handboek aan de hand waarvan we een vol leven kunnen leiden, niet gelimiteerd door onze ‘gezonde benepenheid’. Het geeft geen antwoord op waarvoor je zou moeten leven in een uiteindelijk zinloze wereld, biedt geen methodes die je bij je filosofieën van de levenskunst of je zen- en yogaklassen vindt. Nee, ‘bij Couperus is de inzet altijd een dieper bewustzijn, een uitnodiging om beter te zien, het voelbaar maken van ambivalenties’. Dat biedt troost, perspectief en voor wie zich ervoor openstelt, verdieping wellicht. Met zijn innerlijke werelden en die van zijn personages komt hij het dichtst bij onze levens, vindt Heijne.
Maar wie was die Couperus, vraagt Heijne zich af, die zijn psychologische romans gretig afwisselde met symbolistische verhalen, die de poëzie zo abrupt aan de wilgen hing, wiens brieven in hun gereserveerdheid zo met zijn rijke proza vol diep psychologisch inzicht contrasteerde, die altijd op reis leek en nergens rust vond? Er bestaat een lange tijd verloren gewaand kort filmpje waarop je Couperus ziet bewegen. Het werd vijf weken voor zijn dood gemaakt. Hij ziet er nog niet ziek uit, bewegelijk zelfs. Het geeft je de suggestie dat je even de mens in plaats van de schrijver ziet. Het is intrigerend on Couperus te zien bewegen, maar wat is het dat hem bewoog?
Uit het 144 bladzijden grote essay kan je destilleren dat Couperus’ existentiële houding gezien kan worden als een reactie op de sterk veranderende tijd. Dit is op twee zaken terug te voeren. Ten eerste op een angstwekkende metafysische jeugdervaring uit Indië, die zo uit De stille kracht had kunnen komen. In een feuilleton in de Haagse Post beschrijft hij hoe hij een witte Javaan in het badhuisje had zien lopen, maar in het badhuisje blijkt alles van binnen afgesloten. Ten tweede op zijn grote liefde voor schoonheid die op het gymnasium wortelschoot.
De meerwaarde van Heijne’s essay is meervoudig. Niet alleen biedt het een mooi beeld van Couperus werk en geeft het een doorloop van zijn leven, ook is het materiaal dat Heijne gebruikt relatief bijzonder omdat het amper nog gelezen wordt. Naast Couperus’ werken en F.L. Bastets biografie zijn dat feuilletons en brieven. Angst en schoonheid is daarmee niet alleen te lezen als een interessante introductie voor geïnteresseerden. Aan de hand van het existentiële richtsnoer biedt het een verdiepende blik op wat we tegenwoordig in zijn algemeen van Couperus weten.
Boekgegevens
Bas Heijne, Angst en schoonheid, Uitgeverij De Bezige Bij, ISBN 978 90 234 7801 0 (€ 18,90)
Dit artikel verscheen eerder in de Boekenkrant, editie december 2013.
