Een vrouw die weken in de felle zon moet staan om ervoor te zorgen dat een plantje blijft leven in haar schaduw. Deze absurdistische scène schetst David Grossman in zijn roman Het leven speelt met mij. De geschiedenis van Vera staat erin centraal, die onder het bewind van Tito op het Kroatische eiland Goli Otok gevangen werd gehouden.
Door Hugo Jager
‘Het is toch niet voor televisie, hè?’ informeert David Grossman. De auteur zou deze week naar Nederland afreizen voor de promotie van zijn nieuwe roman, maar het lot bepaalde anders. We spreken elkaar via Zoom en van de schrijver is alleen zijn bril en voorhoofd in beeld.
Op het spoor van zijn nieuwe roman werd de auteur ongeveer 25 jaar geleden gezet. Op dat moment rinkelde in huize Grossman de telefoon. Aan de lijn was een dame met een vreemd accent die reageerde op een artikel van hem in een Israëlische krant. ‘Natuurlijk is elk mens uniek, maar ik hoorde aan alles: zij is uniek op een unieke manier. Ze had het over haar jeugd in een klein stadje in het huidige Kroatië en hoe ze op haar zeventiende verliefd werd op een Servische officier, een arme man met verheven ideeën. En over hoe ze liefhadden en een ondoordringbare en hermetische bubbel vormden, met alleen plek voor hen tweeën.’ Eind goed al goed, hoop je, maar nee. ‘Ze werd in 1948 samen met haar man door de politie gearresteerd op verdenking van stalinisme. Hij pleegde zelfmoord en ze stuurden haar naar het rehabilitatie-eiland Goli Otok.’
Trouw blijven
Grossman wist snel dat er een roman zat in het verhaal en zij vroeg hem ook expliciet erover te schrijven. Toch moest het wachten. ‘Op dat moment lagen er nog een aantal boeken en verhalen klaar die onvermijdelijk waren. Hoewel ze wist dat ik het zou doen, kwam het er pas na haar dood van. Ik probeerde haar trouw te blijven. En als ik trouw zeg, betekent dat onder meer dat je hard moet zijn voor haar, omdat ze ook hard voor zichzelf was.’ Maar waar is dan de fantasie in het boek? De vraag die ik eigenlijk niet zou moeten stellen, spreek ik uit voordat ik er erg in heb. Resoluut schuift Grossman deze kwestie terzijde. ‘Als je van het verhaal wilt genieten, ga er dan vanuit dat alles had kunnen gebeuren en alles had kunnen zijn bedacht.’
De auteur geeft aan veel geleerd te hebben van Vera. ‘Door haar verhaal was ik in staat om dingen te bedenken die voor mij essentieel zijn, bijvoorbeeld over de vraag hoe een individu dat geconfronteerd wordt met brute willekeur zich handhaaft.’ Het antwoord is volgens Grossman simpel. ‘Het klinkt triviaal en banaal, maar wees gewoon jezelf. Verraad je vrienden niet. Weet je, Vera heeft echt al deze ongelooflijke ervaringen meegemaakt en is zichzelf gebleven.’ Maar hoe doe je dat? ‘Probeer niet te veel compromissen te sluiten. Probeer niet parallel te leven met het leven dat je had moeten leiden.’ Iets wat vanzelfsprekend niet altijd lukt. ‘Soms stuurt het echte zelf, dat door ons in de steek is gelaten, impulsen van verdriet. Omdat iemand is vermoord om het parallelle leven mogelijk te maken. En ik denk dat literatuur toestaat wat het echte leven zelden toestaat, namelijk je voor een korte tijd met je echte zelf te verenigen. Ik denk dat dit in het boek gebeurt met de drie vrouwen die de reis naar het eiland Goli Otok maken.’
Idealen
Grossman heeft het hier over het bezoek dat Vera, haar dochter Nina en kleindochter Gili jaren later aan het heropvoedingskamp brengen. Daar vertelt Vera uiteindelijk haar kant van het verhaal. Want ze had wel degelijk een keuze. ‘Ze werd bedreigd en gekweld door de geheime dienst van Tito, die haar onder druk zette om haar overleden echtgenoot als een vijand van het volk te bestempelen. Als ze dat deed, zou ze haar vrijheid hebben gekregen en terug mogen naar haar dochter van zes. Maar ze verraadde haar overleden echtgenoot niet.’ Het betekende dat ze Nina in de steek liet. ‘Ik wil dat de lezer niet te snel oordeelt. In deze periode waren de idealen soms belangrijker dan het individu. Het individu was een soort brandstof voor het vuur van de ideeën.’ Begrip is voor de auteur een belangrijke houvast tijdens het werken. ‘Dit alles sluit aan bij mijn doel: ik wil mijn personages doorgronden. Ik schrijf over onderwerpen die als een storm zijn in mijn geest en in mijn ziel.’
Boekgegevens
David Grossman, Het leven speelt met mij, Vertaling: Ruben Verhasselt, Uitgeverij Cossee, 320 pagina’s (€ 24,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie november 2020.
