Stella is een liefdesverhaal dat zich afspeelt in 1942 in Berlijn. Takis Würger (1985) baseerde zijn vrouwelijke hoofdpersoon op de Joodse Stella Goldschlag, die als Greifer andere Joden aan de Gestapo uitleverde.
‘Volgens mijn agent moet ik in interviews benadrukken dat het boek gaat over een jonge man die naar Berlijn vertrekt en daar verliefd wordt,’ vertelt de Duitse auteur als ik hem in Amsterdam ontmoet. ‘Veel mensen willen alleen over Stella praten en dat is niet verwonderlijk als je haar levensverhaal hoort.’ Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de vrouw waarop hij zijn gelijknamige personage baseerde voor de keuze gesteld: andere Joden aangeven en daarmee haar eigen leven en dat van haar ouders redden of naar Auschwitz gedeporteerd worden. ‘Stella koos voor de eerste optie,’ vertelt Würger. ‘Ze ging zelfs door met Joden aangeven nadat haar ouders alsnog op transport waren gezet.’
De juiste vragen
In het boek onderzoekt de auteur in hoeverre het mogelijk is om personen en hun daden als goed, fout, schuldig of onschuldig te classificeren. ‘Stella wilde haar ouders beschermen. De vraag is of de keuze die ze maakte daarom te rechtvaardigen is. Tegelijkertijd valt wat ze heeft gedaan ook niet goed te praten.’ Haar leven is goed gedocumenteerd, maar toch wist de auteur dat hij één vraag niet kon beantwoorden. ‘Waarom heeft ze dit gedaan? Daar heeft ze tijdens haar leven nooit iets over losgelaten. Ik wilde vooral de aandacht richten op dit soort vragen, in plaats van er daadwerkelijk antwoord op geven.’
‘Eén feit staat als een paal boven water: wat het naziregime heeft aangericht tijdens de Tweede Wereldoorlog is verschrikkelijk. We moeten ons blijven afvragen hoe dit heeft kunnen gebeuren, maar ik richt mij in deze roman vooral op het dagelijks leven van individuen en de keuzes die zij in oorlogstijd maken.’ Om een goed beeld van deze overwegingen te krijgen, gebruikte Würger onder andere zijn ervaringen als oorlogsverslaggever in Afghanistan, Irak, Oekraïne en Libië. ‘Als buitenstaander weet je natuurlijk nooit helemaal hoe het dagelijks leven in oorlogsgebied eruit ziet, maar ik zag dat de bevolking niet vierentwintig uur per dag met het conflict bezig was. Ze stonden ’s ochtends op, poetsen hun tanden, gingen nieuwe vriendschappen aan en werden verliefd.’
Dit gold ook voor een deel van de bevolking die in 1942 in Berlijn woonde. ‘In een dagboek van een Amerikaanse televisiemedewerker die in de hoofdstad woonde, las ik dat er veel clandestiene jazzclubs waren. In dezelfde stad waar de deportaties van Joden werden voorbereid, feestte een deel van de bevolking er nog lustig op los. Die sfeer wilde ik in Stella vangen.’
De andere kant van het verhaal
Würger maakte het zichzelf moeilijk door het verhaal te vertellen vanuit iemand die Stella lief heeft. ‘Friedrich ontmoet haar als ze model staat tijdens een tekenles, maar hij weet niet wat zij uitspookt als ze niet bij elkaar zijn. Het was voor mij een uitdaging om mijn voorkennis over haar daden uit te schakelen en vanuit zijn oogpunt liefdevol over haar te schrijven.’
De auteur vertelt dat de acties van Stella reacties oproepen, maar dat lezers ook moeite hebben om het gedrag van zijn mannelijke hoofdpersoon te plaatsen. ‘Diegene die het verhaal vertelt is vaak een held, maar dat is Friedrich niet. Ik zou hem eerder een antiheld noemen, omdat hij niet de vragen stelt die je als lezer beantwoord wilt zien. Hij is niet dapper, maakt voortdurend twijfelachtige keuzes en hij is bovenal erg passief.’
Net als Stella is ook hij representatief voor een rol die een deel van de Duitsers zich tijdens de oorlog aanmeten, namelijk die van een toeschouwer. ‘Hij vertrekt in 1942 naar Berlijn en omdat hij veel geld heeft, kan hij een normaal leven leiden. Terwijl er om hem heen verschrikkelijke dingen gebeuren, kiest hij ervoor om deze niet te zien, net als veel anderen. Terwijl het gezag verschrikkelijke dingen deed, dacht een deel van de bevolking dat dit niet van invloed was op hun dagelijks leven. Ook als je zelf niet actief deelneemt, kun je nog steeds een schuldgevoel hebben, maar dit heeft Friedrich helemaal niet.’
De auteur merkt dat veel landgenoten het nog steeds moeilijk vinden om zich te verhouden tot de gebeurtenissen uit die tijd. Ze worstelen vooral met de manier waarop deze verhalen moeten worden verteld. ‘Veel mensen van mijn generatie weten wat hun grootouders tijdens de oorlog hebben gedaan, maar toch hoor je vaak alleen de verhalen van diegenen die zich tegen het regime hebben verzet. Mijn eigen oma gaf lezingen over de superioriteit van het Arische ras en mijn beide opa’s maakten onderdeel uit van de Wehrmacht. Mijn familiegeschiedenis is niet uniek, maar toch zijn dit niet de verhalen die je vaak hoort. Stella gaat dat niet veranderen, maar ik merk wel dat mensen na het lezen vaak googelen om te achterhalen wat er precies met de hoofdpersonen uit het boek is gebeurd. Dat het verhaal lezers op deze manier bezighoudt, is voor mij als schrijver een groot compliment.’
Foto Takis Würger: Sven Döring
Boekgegevens
Takis Würger, Stella, vertaling: Goverdien Hauth-Grubben, Uitgeverij Signatuur, 192 pagina’s, (€ 19,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie 6 mei 2019
