De mensheid staat in de schulden. We verbruiken nu al vijftig procent meer aan grondstoffen dan wat de Aarde kan aanvullen, waarschuwt Jonathan Safran Foer in zijn nieuwe boek Het klimaat zijn wij. Zijn betoog: ‘We kunnen niet langer blijven leven zoals we gewend zijn en daarnaast ook de planeet behouden die we gewend zijn.’
Door Mirjam Mulder
Ik ontmoet de Amerikaanse schrijver in het Ambassade Hotel in Amsterdam, de gewoonlijke hot spot voor internationale schrijvers op doorreis. Hoewel het aan hem is af te zien dat hij er al bijna twee dagen aan interviews heeft opzitten, wuift hij mijn vraag of hij even wil pauzeren weg, zoals een echte Amerikaan betaamt. Maar tegen mijn stereotype verwachting in, praat hij heel rustig en bedachtzaam.
Weten en geloven
We hebben de wereld in één grote veehouderij veranderd, en dat begint zijn tol op te eisen. In Het klimaat zijn wij weet Foer je met slimme vergelijkingen en anekdotes te overtuigen dat we daar iets tegen moeten en bovenal kúnnen doen. Door de ondertitel De wereld redden begint bij het ontbijt verwacht je misschien een soort zelfhulpboek om veganist te worden. Toch is het alles behalve dat. ‘Als dit boek iemand heeft geholpen om zijn leven te beteren, dan ben ik dat zelf. In die zin is het letterlijk een zélfhulpboek,’ lacht de schrijver. ‘In feite is het gewoon een verslaglegging van mijn gedachten en ervaringen.’
Zo schrijft hij bijvoorbeeld over zijn stervende grootmoeder, die als meisje in haar eentje wegvluchtte uit haar Poolse dorp toen de nazi’s het land binnenvielen. Een verhaal dat als een rode draad door het boek loopt. Die persoonlijke aanpak was een bewuste keuze, of eerder, een automatisme. ‘Verhalen van mensen hebben op mij een veel grotere impact dan droge feiten. Als ik zelf over klimaatverandering lees, dan maakt dat me vaak voor even bang of boos, maar daarna ga ik weer verder met mijn leven. De informatie alleen zet me nooit aan tot verandering. Daarom wilde ik een nieuwe manier vinden om het verhaal van klimaatverandering te vertellen, die mensen – en mezelf – wél tot actie aanspoort.’
Het is niet zo dat we de planeet kunnen redden door anders te eten, maar we kunnen de planeet ook niet redden zonder anders te eten.
Die moeilijkheid om ook daadwerkelijk tot actie over te gaan, komt volgens de auteur door het verschil tussen weten en geloven. Ook al weten we de feiten, de dreiging is te groot en abstract om als mens in te geloven, zoals Foers overgrootouders niet geloofden dat de nazi’s echt voor hun deur zouden staan. Omdat de auteur hier zelf ook mee worstelt, geeft hij een concrete suggestie die vrijwel iedereen kan opvolgen: eet enkel veganistisch vóór de avondmaaltijd. Foer: ‘Dat zou de uitstoot van methaan en distikstofmonoxide, twee van de grootste broeikasgassen, direct aanpakken. Dat is dus een goede eerste stap. Het is niet zo dat we de planeet kunnen redden door anders te eten, maar we kunnen de planeet ook niet redden zonder anders te eten.’
Het klimaat zijn wij is dan ook een poging om wat tegengif te bieden tegen alle doemdenkerij in het klimaatdebat. ‘De waarheid is: de wereld gaat niet ten onder,’ zegt Foer. ‘Maar tegelijkertijd gaat het ook niet allemaal goed komen. Die twee dingen weten we zeker. We zullen een heleboel verliezen en veranderingen gaan ondervinden. De vraag is: hoeveel verlies en verandering vinden we acceptabel? Er zijn nu bijvoorbeeld al klimaatvluchtelingen; zullen dat er straks honderdduizend zijn, of honderd miljoen? Dat lijkt abstract, maar ik zou zeggen dat die aantallen er echt toe doen.’
The Blue Marble
Een van de meest opzienbarende fenomenen die Foer in Het klimaat zijn wij beschrijft, is het ‘overzichtseffect’. Deze term werd bedacht nadat de bemanning van de Apollo 17 onderweg naar de Maan in 1972 de eerste foto van de Aarde maakte: The Blue Marble. De aanblik van de Aarde, als eenzame bol in de zwarte ruimte, raakte de astronauten diep. ‘Het is het plotselinge besef dat we op een planeet leven, wat vreemd genoeg heel makkelijk is om te vergeten,’ legt de auteur uit. ‘En dat onze planeet uniek is en de moeite waard om te beschermen.’ Die foto bracht eenzelfde, kleinere versie van dat gevoel teweeg bij de mensen die het zagen. De opkomst van de milieubeweging in de jaren zeventig wordt daar dan ook vaak aan toegeschreven.
Om dat effect te ervaren hoef je niet per se naar de Maan, meent Foer. ‘We kunnen het ook door het leven zelf ervaren, bijvoorbeeld bij verjaardagen, op Oudejaarsavond, als we verliefd worden of als iemand overlijdt. Dan beseffen we ineens: dit is wat het leven is. En dat spoort altijd aan tot zorgzaamheid. Nu is het dus de uitdaging om ervoor te zorgen dat we dat effect in ons dagelijkse leven ondervinden. Hoe kunnen we onszelf eraan herinneren dat we op een planeet leven, waarvan we er maar één hebben en die onze zorg nodig heeft?’ Op mijn vraag of dit boek zijn poging is tot het creëren van zo’n overzichtseffect, antwoordt de schrijver volmondig ‘ja’.
Foto Jonathan Safran Foer: Jeff Mermelstein
Boekgegevens
Jonathan Safran Foer, Het klimaat zijn wij. De wereld redden begint bij het ontbijt, vertaling: Patty Adelaar, Uitgeverij Ambo|Anthos, 280 pagina’s (€ 21,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie november 2019.
