Kan de filosofie ons helpen om te gaan met angst tijdens de coronacrisis? Volgens Denker des Vaderlands Daan Roovers laten de grote filosofen uit het verleden ons zien dat angst een fundamentele emotie is die niet altijd bezworen hoéft te worden.
Door Laura Molenaar
Even wachten tot de pakketbezorger of het boodschappenbusje de straat uit is, en dan de deur op een kiertje, met handschoentjes je bestelling oppakken en snel weer naar binnen. Brr! Het is niet gek om een beetje bang te zijn in tijden van corona. Het virus is een onzichtbare vijand waar we maar weinig invloed op hebben. De overheid vertelt ons wel hoe we ons in het dagelijks leven moeten gedragen – afstand houden! – maar niet hoe we met de angst om moeten gaan.
Kunnen we te rade gaan bij filosofen om onze angst te bezweren? Ligt eraan wie je het vraagt, zegt Denker des Vaderlands Daan Roovers. Niet elke filosoof vindt namelijk dat we onze angst moeten bestrijden, legt ze uit aan de telefoon.
Fundamentele angst
Neem bijvoorbeeld de beroemde Duitse filosoof Martin Heidegger, een van de belangrijkste denkers over angst, zegt Roovers. Hij schrijft in Zijn en tijd over een fundamentele angst die een basale ervaring is van de mens. Angst voor het coronavirus zou je kunnen zien als een uiting of een concretisering van deze diepere angst. Dat is de angst voor het bestaan of de dood, of de angst dat je leven niets voorstelt. ‘Die fundamentele angst is heel abstract, daar kun je niets tegen doen. Maar als je die omzet in een meer concrete angst, bijvoorbeeld de angst voor een virus, dan kun je tenminste handelen: maatregelen nemen, handen wassen, afstand houden, wat dan ook.’
‘Het is, aldus Heidegger, heel moeilijk om die diepe angst onder ogen te zien en te verdragen. We vluchten gemakkelijk in allerlei activiteiten, in afleiding, in sociale contacten. Heidegger noemt dat oneigenlijk, of inauthentiek.’ Maar een kant-en-klare oplossing voor hoe je eigenlijk of authentiek zou moeten leven vind je in Zijn en tijd niet. ‘Voor het antwoord op de vraag hoe je wel met angst moet omgaan, ben je bij Heidegger aan het verkeerde adres, helaas.’
Een andere filosoof die nu bijzonder relevant is, zegt Roovers, is de Franse existentialist Albert Camus. ‘Hij zegt dat er een spanning bestaat tussen de betekenisloosheid van de natuur en onze wil naar betekenis. We willen maar wat graag dat deze tijd betekenis heeft, dat we er iets van kunnen leren.’ Maar het zoeken naar betekenis is volgens Camus tevergeefs. ‘De wereld is onverschillig ten aanzien van ons. Net als de natuur heeft het virus heeft geen doel. Wij kijken wel naar de sterren, maar die kijken heus niet terug.’ In De mythe van Sisyphus en natuurlijk De pest beschrijft Camus die spanning.
Humeurmanagement
Een vrolijke boodschap is het niet: we hebben een fundamentele angst en betekenis kunnen we ook al niet ontlenen aan de coronatijden, als we Heidegger en Camus mogen geloven. Maar er zijn ook filosofen die een meer positieve boodschap hebben, zoals de oude stoïcijnen.
Epictetus (of Epiktetos) was een van de bekendste stoïcijnen, en schreef het Zakboekje. ‘Hij probeert angst te verminderen door je te laten inzien dat die niet redelijk is. Niet de dingen zelf maken ons van streek, zegt hij, maar onze eigen opvattingen over dingen.’ Dat geldt ook nu, zegt Roovers. ‘Op zo’n virus heb je geen invloed. Het enige wat je kan beïnvloeden is hoe je er mee omgaat. Kennis kan helpen om er op een meer nuchtere manier naar te kijken: hoe groot is de kans nou werkelijk dat iemand in jouw leeftijdscategorie ziek wordt? Daarmee doet Epictetus aan humeurmanagement, met het doel gemoedsrust te bereiken.’
De filosofie geeft ons niet alleen inzicht in de emoties van deze tijd, maar helpt ook bij de meer maatschappelijke vraagstukken van nu. Op het moment ligt Een theorie van rechtvaardigheid van de Amerikaanse filosoof John Rawls op het nachtkastje van Roovers. Dat boek is belangrijk nu we de samenleving weer opstarten, zegt ze. ‘We hebben de maatschappij stilgezet, en nu gaan we langzaam weer proberen de boel aan de gang te krijgen. Maar je drukt niet zomaar op een paar knoppen, er zitten in dat opstarten allemaal keuzes verscholen. Bijvoorbeeld als het gaat om het verdelen van de schaarse middelen, wie het eerst naar buiten mogen en welke bedrijven weer kunnen gaan draaien.’ Dat zegt iets over wat we waardevol vinden.
‘In Een theorie van rechtvaardigheid doet Rawls een gedachtenexperiment. Als je nu vanuit het niets een samenleving zou ontwerpen die rechtvaardig is, zegt Rawls, welke principes zou je dan hanteren? Je wil bijvoorbeeld gelijke kansen creëren, zodat iedereen in de kans heeft om directeur van de Albert Heijn te worden. En áls je dan nog onderscheid maakt, zegt Rawls, laat dat dan de mensen met de slechtste uitgangspositie ten goede komen. Maar zo’n ideaal rechtvaardige samenleving hebben we nu niet. Normaliter kunnen we wel proberen om de koers een beetje te wijzigen, maar dat is best moeilijk. In deze tijden hebben we misschien wel een kans om een wat grotere duw te geven in de goede richting.’
Boekgegevens
Martin Heidegger, Zijn en tijd, Uitgeverij Boom, 559 pagina’s (€ 39,90)
Albert Camus, De Pest, Uitgeverij De Bezige Bij, 320 pagina’s (€ 15,00)
Albert Camus, De mythe van Sisyphus, Uitgeverij IJzer, 206 pagina’s (€ 19,50)
Epictetus, Zakboekje, Uitgeverij Boom, 104 pagina’s, (€ 12,50)
John Rawls, Een theorie van rechtvaardigheid, Uitgeverij Lemniscaat, 664 pagina’s (€ 39,95)
Dit artikel verscheen eerder in verkorte versie in de BKFilosofie, editie juni 2020.
