‘Oeroeg was mijn vriend.’ Met deze beroemde zin opent de theatervoorstelling Oeroeg, naar het boek van Hella Haasse. Op 19 november vond in de sfeervolle Leidse Schouwburg de première plaats. De Boekenkrant was erbij en sprak met hoofdrolspelers Leopold Witte en Helge Slikker.
Oeroeg: een klein boekje met een groot verhaal. Het in 1948 verschenen romandebuut van Hella Haasse (1918-2011) speelt zich af in het Nederlands-Indië van voor de Tweede Wereldoorlog en gaat over de vriendschap tussen een Javaanse jongen en de zoon van een Nederlandse administrateur. Als kinderen zijn ze onafscheidelijk, maar naarmate ze ouder worden groeien ze langzaam uit elkaar door de oplaaiende onafhankelijkheidsstrijd in het land.
In 1993 verscheen Oeroeg op het witte doek, en in 2009 verstrekten bibliotheken de roman in het kader van Nederland Leest gratis aan hun leden. Nu is er dan een theatervoorstelling onder regie van Michiel de Regt. Acteur Leopold Witte (Gooische Vrouwen, De Verleiders) en componist Helge Slikker (Kauwboy, Miss Molly & Me) vertellen samen het verhaal, zonder daarbij een vast personage te vertolken. Slikker zorgt bovendien voor muzikale begeleiding.
Bijna zeventig jaar na de verschijning is Oeroeg dus nog altijd een geliefd boek. Vreemd is dat niet. De kracht van het verhaal zit hem onder andere in de thematiek, die van alle tijden is: vriendschap die onder druk komt te staan door afkomst en opgroeien in een land dat je beschouwt als het jouwe, terwijl het dat eigenlijk niet is. ‘Het spitst zich nu toe op Indonesië’, zegt Witte, ‘maar het kan natuurlijk in elk land en in elke tijd plaatsvinden: dat het persoonlijke op de achtergrond verdwijnt en dat het politieke de voorgrond krijgt, en dat je opeens als vijanden tegenover elkaar staat, terwijl je op het persoonlijke vlak eigenlijk vrienden bent.’
Toch is de theaterbewerking van Oeroeg geen letterlijke kopie van het boek. Dat is al direct aan het begin van de voorstelling merkbaar, wanneer Witte afwijkt van de tekst uit 1948 en vertelt over de naam van Oeroeg. Oeroeg betekent ‘aardverschuiving’, een voorbode van de grote veranderingen die hij teweeg zal brengen. Na deze onheilspellende woorden keren we terug naar de oorspronkelijke tekst, en gaat het lange tijd over de gelukzalige uren die de Nederlandse, naamloze ik-figuur in zijn kindertijd doorbracht met Oeroeg. Samen zwemmen in de rivier, samen fantaseren over de geesten in het bergmeer Telaga Hideung, samen op jacht in het oerwoud.
Pas als de relatie tussen de twee vrienden steeds moeizamer wordt, wijkt de tekst opnieuw van het boek af. Oeroeg leert nieuwe mensen kennen – mensen zoals hijzelf, die dezelfde achtergrond delen – en hij sluit zich steeds meer af voor zijn Nederlandse vriend, die de oorzaak van deze verandering pas veel te laat begrijpt. Op dat moment komen de schuldvraag van het kolonialisme en de onwetende houding van de Nederlandse ik-figuur pas echt naar voren, en die staan na bijna zeventig jaar duidelijk in een ander licht. ‘Buiten mijn weten, buiten mijn wil om, had ik schuld’, zegt hij.
Het is een belangrijke toevoeging aan de oorspronkelijke tekst, leggen de hoofdrolspelers achteraf uit. ‘Het feit dat je onwetend bent draagt bij aan de schuld’, zegt Witte. ‘De ik-figuur heeft zelf niks gedaan, maar hij kan zich goed voorstellen dat hij in de ogen van anderen wel degelijk schuld heeft, omdat hij heeft meegeholpen het systeem in stand te houden.’ Slikker knikt. ‘Zeker. Het individu heeft misschien niet direct schuld, maar zijn achtergrond maakt dat hij schuld heeft.’
Hoewel de zin waarin de ik-figuur schuld bekent niet in het boek uit 1948 te vinden is, is hij wel degelijk afkomstig van Hella Haasse zelf. De auteur bleef continu reflecteren op haar debuut. In haar autobiografie, evenals in beschouwingen op de kritiek naar aanleiding van het boek, herzag ze de originele tekst en vulde ze hem aan. Juist ook deze nieuwe teksten zijn gebruikt in de theatervoorstelling van Oeroeg, vertelt Witte. ‘We hebben de zeventigjarige geschiedenis tussen het verschijnen van het boek en de voorstelling niet willen ontkennen. Vandaar de beelden en de muziek, want de kennis van nu is toch anders dan de kennis die zij had.’
Witte verwijst naar de beelden die tijdens de voorstelling op een groot scherm voorbijkomen, zoals indrukwekkende foto’s van de politionele acties, waarvan de laatste in januari 1949 eindigde. Het debuut van Haasse was toen al verschenen. Deze beelden maken samen met de prachtige liedjes van Slikker en de aangevulde teksten de boodschap van deze voorstelling duidelijk: wisten we in 1948 misschien nauwelijks wat zich voor onze ogen afspeelde in Nederlands-Indië, tegenwoordig vinden we niet langer dat deze onwetendheid ons vrijpleit van schuld aan het koloniale systeem. Hella Haasse is er niet meer, maar Oeroeg is nog springlevend.
Oeroeg is een coproductie van Bos Theaterproducties en MATZER Theaterproducties en is nog te zien t/m 14 februari 2016. Kijk voor speeldata op www.bostheaterproducties.nl of www.matzer.org.
Boekgegevens
Hella Haasse, Oeroeg, Uitgeverij Querido, ISBN 978 90 214 5543 3 (€ 12,50)
Dit verslag verscheen eerder in de Boekenkrant, editie december 2015
