De redactie van Onze Taal zet iedere maand een bijzonder taalboek in de schijnwerpers. Deze keer Van lichtekooi en zwiepkanarie van Sylvia Witteman en Stella Bergsma.
Door Raymond Noë
Taal verandert. In de uitspraak, in de zinsbouw, maar het snelst in de woordenschat. Er komen dagelijks vele nieuwe woorden bij – plunderpuber, telefooncondoom, reservemens, protestival – maar er verdwijnen er ook veel. Wie weet nog wat een cardulance was (‘een ambulance voor mensen met hartfalen’), of regeringsvis (‘vis die (in tijden van schaarste) door de overheid gedistribueerd wordt’). De dingen zijn verdwenen, en daarmee verdwijnt het woord. Als het telefooncondoom (‘een afsluitbaar hoesje dat telefoon- en vooral cameragebruik tijdens concerten beschermt’) over vijf jaar toch geen nuttige uitvinding is gebleken, horen we het woord ook nooit meer.
Maar er zijn ook woorden die verdwijnen, zoals wuft en snaak en saffie en mataglap en raaskallen, die eigenlijk best mooi of leuk of handig zijn, en waarvan het eigenlijk wel jammer is dat we ze niet meer gebruiken. Over dit soort woorden schrijven Sylvia Witteman en Stella Bergsma een wisselcolumn in de Volkskrant, en hun leukste stukjes zijn nu gepubliceerd in het boekje Van lichtekooi en zwiepkanarie. Daarin proberen ze pareltjes als kattenwasje, schorriemorrie, deerlijk, slabakken, grienen en glimmerik aan de vergetelheid te ontrukken, waarbij ze ook steeds iets over de betekenis (uiteraard, want vergeten) en de herkomst vertellen. Op die manier leren we dat een koetsiertje een glaasje vieux voor bij de koffie was, en ook wel ‘pousse-café’ of (daarvan afgeleid) ‘poesje’ werd genoemd. Of dat de uitdrukking van ’t houtje gebruikt werd om aan te duiden of iemand katholiek was, en dat dat houtje dan stond voor het houten kruis van Jezus. En dat het al genoemde kattenwasje een snelle wasbeurt met een washandje was, staande bij de wastafel (wie doet dat nog?).
En wie weet komen sommige woorden door toedoen van dit boekje weer terug, zodat er over een poosje niemand meer vreemd opkijkt bij de zin ‘De wufte snaak rookte een saffie, ging geheel mataglap en begon te raaskallen.’
Boekgegevens
Sylvia Witteman en Stella Bergsma, Van lichtekooi en zwiepkanarie. Lexicon der onterecht vergeten woorden, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, 256 pagina’s (€ 15,00)
Het Genootschap Onze Taal is een vereniging voor taalliefhebbers, dat elke maand het blad Onze Taal uitbrengt en daarnaast fungeert als Taaladviesdienst. Kijk voor meer informatie op: www.onzetaal.nl
Deze column verscheen eerder in de Boekenkrant, editie januari 2020.
