Op hoogst originele wijze vertelt Andrew Lambert in De zeemogendheden het verhaal van de vijf klassieke zeemogendheden: Athene, Carthago, Venetië, de Republiek der Nederlanden en Engeland.
De identiteit van de zeemogendheid kende belangrijke beperkingen. Zwakke staten op het vasteland die ervoor kozen om deze identiteit aan te nemen, bleven de gevangenen van de geografie die hen nog altijd kwetsbaar maakte voor militaire macht. Eilandstaten hadden andere mogelijkheden. De zee was voor hen de sleutel tot veiligheid, handel en de opbouw van een imperium. Het oude Kreta exploiteerde uitgestrekte maritieme handelsnetwerken en bezat een sterke cultuur als zeemogendheid, met handel, scheepswerven, geroeide schepen en een eindeloze voorraad van de breinfunctie versterkende vette vis. Zeemogendheden in de antieke wereld zochten instinctief naar een eilandlocatie – vandaar de Atheense jammerklacht dat hun stad niet alleen op het Atheense vasteland lag, maar ook op enige afstand van de zee. Om deze realiteit te veranderen, bouwde Themistokles de Lange Muren die Athene met Piraeus verbonden, en de gealarmeerde reactie van Sparta gaf aan dat de Griekse wereld de betekenis van de muren begreep. Hoewel eilanden dus de voorkeur genoten van zeemogendheden, wil dit boek een ongenuanceerd geografisch determinisme vermijden. Slechts een van de zeegrootmachten was inderdaad een eiland: Groot-Brittannië na 1707. De andere, inclusief Venetië, waren afhankelijk van de hulpbronnen van aangrenzende continentale
gebieden om die status te bereiken. Ook het keizerrijk Japan, 1867-1945, werd geen zeemogendheid, ondanks dat het een eiland was en een machtige vloot opbouwde. Japan was een militaire macht die gericht was op continentale expansie: de marine vormde de militaire verbindingslijnen met Korea, Mantsjoerije en China.
In essentie was de constructie van een zeemogendheid, zoals Jacob Burckhardt vaststelde, een kunstwerk dat het best begrepen kan worden wanneer het door de bril van de nationale cultuur wordt bekeken. De kunst, ideeën en literatuur van staten die het zeegat kozen, raakten – mede onder sterke invloed van het voortdurende contact met andere zeemogendheden, zowel contemporaine als historische – meer en meer beladen met maritieme beelden, woorden, concepten en waarden. Maar negatieve beeldvorming van de ander vanuit eigen perspectief was een nog sterker mechanisme voor de formatie van identiteit dan navolging. Zeemogendheden werden niet in hun bestaan bedreigd door gelijksoortige staten. Het was waarschijnlijker dat een zo belangrijke verandering van identiteit een reactie was op de existentiële bedreiging die van ambitieuze continentale machten uitging. Voor de Nederlandse Republiek waren dat het Habsburgse Spanje en daarna het Frankrijk van Lodewijk XIV. De geconstrueerde identiteit van de zeemogendheid moest telkens opnieuw worden bevestigd en herhaald: staten die er, om welke reden dan ook, niet in slaagden om dat voortdurend voor ogen te houden, raakten hun identiteit langzaam maar zeker kwijt. Dat kon binnen twee generaties gebeuren, waarbij ook de noodzakelijke expertise verloren ging. In Groot-Brittannië heeft dit proces zich inmiddels vrijwel volledig voltrokken: voor de meeste Britten is de zee weinig meer dan een recreatieoord. De macht ter zee van continentale rijken is echter nog minder duurzaam. De eindeloze cyclus van Russische marineactiviteit – opbouw, hoogtepunt, afbraak en wederopbouw, misschien het enige werkelijk circulaire patroon in de wereldgeschiedenis – laat zien dat alles wat niet als cruciaal
Boekgegevens
Andrew Lambert, De zeemogendheden. Hoe een maritieme mentaliteit de vrije wereld maakte, vertaling: Roelof Posthuma, Uitgeverij Omniboek, 464 pagina’s (€ 34,99)
Dit boekfragment verscheen eerder in de Boekenkrant, editie december 2019.
