Op 2 oktober waren wij aanwezig op de première van Kraijenhoff keert terug, verhalen op de Stelling, een documentaire over de Stelling van Amsterdam. Deze première vond plaats op Fort Resort Beemster, het voormalige Fort aan de Nekkerweg.
Als je weleens op een fort bent geweest, weet je dat het indrukwekkende plekken zijn. Je bent je bewust van het doel van deze verdedigingswerken, voorbereiding op een aanval op Nederland, en de levens van de soldaten die zich om en nabij zo’n plek hebben afgespeeld. Eigenlijk maakt het niet zoveel uit of het volledig intact is gebleven, teruggegeven is aan de natuur, of zoals Fort Resort Beemster, een nieuwe bestemming heeft gekregen als resort en zalencentrum.
Alleen al vanwege de sfeer was Fort Resort Beemster het perfecte decor voor de première van de documentaire Kraijenhoff keert terug, verhalen op de Stelling. De hoofdpersoon van de documentaire is ingenieur Cornelis Kraijenhoff (1758-1840). Hij was, onder andere, de grondlegger van de Stelling van Amsterdam. Dit is een ring van 
verdedigingswerken rond de hoofdstad en behelst niet alleen 42 forten maar ook een stelsel van dijken en sluizen. In het geval van een aanval zouden de verdedigers de omgeving onder water zetten zodat de vijand niet effectief kon aanvallen. Strategisch geplaatst geschut zou dan korte metten maken met de vastgelopen troepen. Toen vliegtuigen een wezenlijk onderdeel uit gingen maken van de krijgsmacht werden de verschillende waterlinies overbodig. Sinds 1996 staat de Stelling van Amsterdam op de UNESCO-werelderfgoedlijst, tussen bijvoorbeeld de Acropolis in Athene en het Great Barrier reef in Australië.
De projectleider voor deze film was Agnes de Boer. De Boer is ook de schrijfster van het
boek Leven op de Stelling, waarin ze persoonlijke verhalen verbindt met de geschiedenis van deze plekken. Deze verhalen worden ondersteund door schitterende foto’s van de locaties. Bovendien is zij de drijvende kracht achter de stichting Stellingverhalen. Deze stichting zet zich in voor het verzamelen van de persoonlijke verhalen over de verschillende forten van de Stelling van Amsterdam. De Boer had dus een gedegen achtergrondkennis voor het maken van deze documentaire.
Voordat de film begint, houden Joke Geldhof, gedeputeerde van Noord-Holland, Joyce van Beek, burgemeester van de Beemster, en projectleider Agnes de Boer korte speeches over de waarde van de waterlinie en haar verhalen. Deze speeches werden aan elkaar gepraat door Delia Hofman, de voorzitter van de Stichting Verhalen Verbinden. Deze
stichting heeft als doel om door het verzamelen van verhalen de sociale samenhang te vergroten binnen wijken, dorpen en organisaties en om historische en culturele waarden te behouden en door te geven. Deze stichting was opdrachtgever van het hele project.
In Kraijenhoff keert terug bezoekt Ingenieur Kraijenhoff, gespeeld door Henk Zwart, de volgende forten: Pampus, Muiden, Spijkerboor, Nekkerweg (Tegenwoordig Fort Resort Beemster, waar we de documentaire kijken), Jisperweg en Edam. De documentaire zelf belicht deze blekken vanuit verschillende invalshoeken. De strategische waarde van de Stelling, de invloed ervan op het landschap, maar ook de mensen die er gewerkt, gewoond en gevangengezeten hebben, komen mooi in beeld. Ook laat de documentaire zien hoe de forten nu een tweede leven hebben gekregen als erfgoed of, zoals het geval van Fort Resort Beemster, als resort en zalencentrum.
In de documentaire spreekt Kraijenhof met mensen die in de verdedigingswerken hebben gewerkt, gewoond of gevangen gezeten. In fort Spijkerboor werden bijvoorbeeld mensen vastgezet die weigerden om in toenmalig Nederlands-Indië te vechten. Daarnaast praat hij met mensen die nog steeds betrokken zijn bij dit erfgoed. Vrijwilligers, maar ook topfiguren als directeur Tom van Nouhuys, directeur-bestuurder van Forteiland en Pampus, komen aan het woord.
Na afloop vertelt de Boer mij dat geen van de verhalen van tevoren vastlagen in een script. ‘Natuurlijk spreek je van tevoren af waar je het over wilt hebben, maar voor de rest kwam het gewoon uit henzelf.’ Zwart, de acteur die Kraijenhoff speelde, beaamt dat 
dit veel vroeg van zijn improvisatievermogen. Ook voor Jort van der Maarel, die verantwoordelijk was voor het filmen en de uiteindelijke productie leverde dit een uitdaging op. De Boer: ‘We hebben het gewoon in één opname opgenomen, zo natuurlijk mogelijk. Vervolgens is Jort daarmee aan de slag gegaan. Dat was nog een heel werk want de één vertelt heel veel, en bij de ander moest je het verhaal er echt uit trekken.’
Met in het achterhoofd de uitdagingen waarvoor de maken stonden, is het knap dat het zo’n mooi en vloeiend verhaal is geworden. Het gebruik van het personage Kraijenhoff en een speciale kaart van de Stelling zorgt voor cohesie. Deze kaart toont bij elke nieuwe locatie om welk fort het gaat. Burgemeester van Beek is ook tevreden: ‘Ik vond het vooral goed hoe ze al die verhalen zo aan elkaar geregen hebben. Het vormt zo echt een schitterend geheel.’
De documentaire zal te zien zijn in de verschillende forten die een rol hebben gespeeld in de documentaire. Dat is goed, want de ideale locatie om een documentaire over dit onderwerp te kijken, is een fort. Dit blijkt vanavond maar weer.
Dit artikel verscheen eerder op www.militaireboeken.com
Meer weten over de documentaire en waar u deze kunt bekijken? Klik hier
Meer lezen over de forten, Stelling van Amsterdam en Nieuwe Hollandse Waterlinie? Bekijk deze titels.
Hans van Keken, Stelling van Amsterdam: wandelen langs Werelderfgoed De Vrije Uitgevers, 116 pagina’s ISBN 978 90 710 6879 9 (€ 16,90)
Chr. Will, Sterk Water: de Hollandse Waterlinie, Uitgeverij Matrijs, 188 pagina’s ISBN 978 90 534 5204 2 (€ 19.95)
Douwe Koen, Bureau B+B, Ronald Rietveld en Annemiek Simons, Versteende Ridders- De Nieuwe Hollandse Waterlinie, Uitgeverij Blauwdruk, ISBN 978 90 752 7138 6 (€ 29,90)
Jeroen Junte, Levende Forten – De Nieuwe Hollandse Waterlinie, Uitgeverij Blauwdruk ISBN 978 90 752 7137 9 (€ 27,90)
Agnes de Boer, Leven op de Stelling: Forten van toen en nu, Uitgeverij Noord-Holland ISBN: 978 90 783 8190 7
